تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست | کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد؟

مقدمه

انتخاب استراتژی درست برای شروع یک کسب و کاره کشاورزی، نخستین و شاید مهم‌ترین خشتی است که اگر کج نهاده شود، دیوار سودآوری شما تا ثریا کج خواهد رفت. زمانی که صحبت از سرمایه گذاری در بخش کشاورزی می‌شود، سرمایه گذاران و کشاورزان بر سر یک دوراهی بزرگ قرار می‌گیرند: پایبندی به روش‌های سنتی و کشت در فضای باز، یا ورود به دنیای مدرن و کنترل‌شده‌ی کشت گلخانه‌ای؟ پاسخ به این سوال دیگر به سادگی گذشته نیست؛ چرا که مولفه‌هایی نظیر تغییرات اقلیمی، بحران آب و نوسانات بازار، معادلات را پیچیده کرده‌اند.

بسیاری تصور می‌کنند که گلخانه صرفا یک فضای سرپوشیده با پلاستیک یا شیشه است، اما واقعیت بسیار فراتر از یک پوشش ساده است. دانستن اینکه دقیقا تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست و هر کدام چه ریسک‌ها و پتانسیل‌هایی دارند، مرز باریک بین یک کشاورزی پررونق و یک تجربه پرضرر است. در سمت دیگر، کشت در فضای باز یا همان زراعت سنتی، قرن‌هاست که نان‌آور سفره‌های مردم بوده و هنوز هم طرفداران سرسخت خود را دارد. اما سوال اصلی که ذهن هر فعال اقتصادی را درگیر می‌کند این است: با توجه به هزینه‌های انرژی و نهاده‌ها، در نهایت کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد؟ در این مقاله جامع از مجله تخصصی گل افروز، قصد داریم از کلی‌گویی فاصله بگیریم و با نگاهی تحلیلی، فنی و مبتنی بر آمار، کفه ترازوی این دو روش را بسنجیم.

تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها

شاید در نگاه اول به نظر برسد که کشاورزی، کشاورزی است؛ چه زیر آسمان آبی باشد و چه زیر سقف پلی کربنات. اما وقتی وارد جزئیات فنی می‌شویم، متوجه می‌شویم که تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست و چرا این دو روش، دو دنیای متفاوت هستند. در کشت فضای باز (Open Field Cultivation)، کشاورز در واقع در حال مدیریت بحران است. شما با طبیعت وارد تعامل می‌شوید؛ بادهای شدید، تگرگ‌های ناگهانی، نوسانات دمایی شب و روز و حمله ملخ‌ها، متغیرهایی هستند که کنترل اندکی روی آن‌ها دارید. زمین زراعی شما، بخشی از اکوسیستم بزرگ طبیعت است و تابع قوانین بی‌رحم آن.

در مقابل، گلخانه یک اکوسیستم ایزوله و هوشمند است. در اینجا کشاورز نقش خالق شرایط را بازی می‌کند. دما، رطوبت، شدت نور و حتی غلظت دی‌اکسید کربن (CO2) تحت فرمان شماست. این کنترل اقلیمی به شما اجازه می‌دهد محصولی را در چله زمستان برداشت کنید که به طور طبیعی فقط در تابستان رشد می‌کند. بنابراین، اگر به دنبال ثبات تولید هستید و می‌خواهید بدانید کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد، باید بدانید که گلخانه با حذف متغیرهای مزاحم، تولید پایدار را تضمین می‌کند.

بررسی عملکرد و راندمان تولید در هکتار برای گلخانه ها

برای درک بهتر موضوع، بیایید زبان اعداد و ارقام را بررسی کنیم. بسیاری از کسانی که تازه وارد این حوزه می‌شوند، دقیقا نمی‌دانند تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست و چرا کارشناسان بر تراکم کشت گلخانه‌ای اصرار دارند. تفاوت اصلی در استفاده از فضای عمودی و طول دوره برداشت است.

در فضای باز، دوره برداشت محصول محدود به فصل است (مثلا ۲ تا ۳ ماه). اما در گلخانه‌های مدرن، دوره برداشت می‌تواند تا ۹ یا ۱۰ ماه در سال ادامه داشته باشد. طبق گزارش‌های سازمان فائو و تحقیقات داخلی، مقایسه عملکرد برخی محصولات استراتژیک به شرح زیر است:

• گوجه: در فضای باز، رکوردهای خوب بین ۴۰ تا ۷۰ تن در هکتار است. اما در گلخانه‌های هیدروپونیک مدرن، این عدد به راحتی به ۳۰۰ تا ۶۰۰ تن در هکتار می‌رسد. (افزایش ۱۰ برابری)
• خیار: عملکرد فضای باز حدود ۲۰ تا ۳۰ تن، اما در گلخانه بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ تن در هکتار است.
• توت فرنگی: اختلاف عملکرد در این محصول نیز حدود ۵ تا ۸ برابر به نفع گلخانه است.

این اختلاف فاحش، دقیقا همان نقطه‌ای است که پاسخ می‌دهد کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد. البته رسیدن به این اعداد نیازمند دانش فنی بالا است که متخصصان ما در گل افروز می‌توانند در این مسیر مشاور شما باشند.

مدیریت منابع آبی، مهم‌ترین تفاوت در اقلیم ایران

نمی‌توان از کشاورزی در ایران صحبت کرد و بحث بحران آب را نادیده گرفت. یکی از مهم‌ترین جنبه‌هایی که مشخص می‌کند تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست، بحث بهره‌وری فیزیکی آب است. در کشت سنتی و غرقابی، راندمان آبیاری گاهی زیر ۳۵ درصد است. حجم زیادی از آب از طریق تبخیر سطحی، روان‌آب و نفوذ عمقی هدر می‌رود. اما در گلخانه، به‌ویژه سیستم‌های هیدروپونیک با چرخه بسته، آب زهکش تصفیه شده و مجددا به چرخه بازمی‌گردد. این یعنی مصرف آب تا ۹۰ درصد کاهش می‌یابد.

بنابراین اگر در منطقه‌ای کم‌آب زندگی می‌کنید و دغدغه‌ی شما این است که کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد، بدون شک کفه ترازو به نفع گلخانه‌های مدرن سنگینی می‌کند. در واقع شما در گلخانه، آب را نمی‌فروشید، بلکه آن را با ارزش افزوده بسیار بالا و به صورت قطره چکانی به محصول صادراتی تبدیل می‌کنید.

کیفیت محصول و پتانسیل صادرات در گلخانه ها

سود کشاورزی فقط در تناژ نیست، بلکه در قیمت فروش است. در اینجا باید بررسی کنیم از منظر بازارپسندی تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست. محصولات فضای باز معمولا به دلیل گرد و خاک، آفتاب‌سوختگی و حمله پرندگان، ضایعات بالایی دارند و ظاهرشان کاملا یکدست نیست. این محصولات بیشتر مناسب بازارهای محلی یا صنایع تبدیلی (مثل رب گیری) هستند. اما داستان گلخانه متفاوت است:

• ظاهر لوکس (Cosmetic Look): محصولات گلخانه‌ای پوستی شفاف، سایزی یکدست و رنگی جذاب دارند که پیش‌نیاز ورود به بازارهای صادراتی (روسیه، کشورها حاشیه خلیج فارس و اروپا) است.
• ماندگاری (Shelf Life): به دلیل تغذیه دقیق کلسیم و پتاسیم در سیستم‌های گلخانه‌ای، بافت میوه سفت‌تر بوده و ماندگاری آن در انبار و حمل‌ونقل طولانی بسیار بیشتر است.
• کنترل سموم: در گلخانه‌های مدرن با استفاده از کنترل بیولوژیک، باقی‌مانده سموم به حداقل می‌رسد که برای دریافت گواهی‌های سلامت صادرات الزامی است.

اگر هدف شما درآمد دلاری است و می‌پرسید کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد، قطعا محصولی که بتواند مرزها را رد کند (محصول گلخانه‌ای)، برنده نهایی است.

تحلیل اقتصادی و سرمایه گذاری (CAPEX vs OPEX)

حالا به بخش جذاب ماجرا می‌رسیم: پول و تحلیل مالی. برای تصمیم‌گیری باید ساختار هزینه‌ها را بشناسید.

• هزینه اولیه (CAPEX): بزرگترین مانع گلخانه، هزینه سنگین احداث است. هزینه‌ی اسکلت، پوشش، سیستم گرمایش/سرمایش، بستر کشت و اتوماسیون بسیار بالاست. در مقابل، کشت فضای باز با هزینه‌ای ناچیز (آماده‌سازی زمین و بذر) قابل شروع است.
• هزینه جاری (OPEX): در گلخانه هزینه انرژی مثل گاز و برق و نیروی کار متخصص بالاست. اما در فضای باز هزینه سموم و کود (به دلیل شستشو) و هزینه کارگر فصلی بالاست.

شاید بپرسید با این هزینه‌های سنگین اولیه، واقعا تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست که سرمایه گذاران را جذب می‌کند؟ تفاوت در نرخ بازگشت سرمایه (ROI) است. گلخانه اگر اصولی مدیریت شود، معمولا در بازه ۳ تا ۴ ساله کل سرمایه اولیه را بازمی‌گرداند و پس از آن وارد فاز سوددهی خالص می‌شود. اما کشت فضای باز حاشیه سود پایینی دارد و سال‌ها طول می‌کشد تا ثروت چشمگیری ایجاد کند.

جدول مقایسه گلخانه در برابر فضای باز

برای جمع‌بندی نکات فنی، به جدول زیر که توسط تیم کارشناسی گل افروز تهیه شده دقت کنید:

انواع تکنولوژی گلخانه‌ای که باید بشناسید

نکته مهمی که نباید فراموش کرد این است که وقتی می‌پرسیم کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد، باید مشخص کنیم کدام نوع گلخانه؟

• گلخانه‌های تونلی (Low-tech): هزینه‌ی کم، کنترل اقلیم ضعیف. مناسب برای شروع با بودجه کم.
• گلخانه‌های اسپانیایی (Mid-tech): ارتفاع بلندتر، تهویه بهتر، مناسب اقلیم ایران. تعادل خوبی بین هزینه و درآمد دارند.
• گلخانه‌های شیشه‌ای/ونلو (High-tech): گران‌ترین نوع با بالاترین کنترل. مخصوص کشت‌های بسیار حساس و صادراتی.

دانستن اینکه تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست، شامل درک تفاوت بین خودِ سازه‌های گلخانه‌ای نیز می‌شود. انتخاب نوع سازه باید بر اساس اقلیم منطقه شما و بودجه‌تان انجام شود.

سخن پایانی

در پایان این مقاله از وبلاگ گل افروز، باید گفت که هیچ فرمول جادویی و یکسانی برای همه وجود ندارد. اینکه بدانیم تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها چیست، تنها قدم اول است. قدم دوم، تطبیق این تفاوت‌ها با شرایط مالی، اقلیمی و اهداف شماست. اگر شما در منطقه‌ای با آب فراوان، خاک درجه یک و سرمایه بسیار محدود هستید، شاید کشت فضای باز یا کشت‌های نیمه متراکم شروع خوبی باشد. اما اگر در مناطق خشک فلات ایران فعالیت می‌کنید، زمین مرغوب ندارید و هدف‌تان صادرات و درآمد پایدار است، شک نکنید که گلخانه تنها راه نجات و پیشرفت است.

سوالات متداول

1. سودآورترین محصول برای کشت گلخانه‌ای در حال حاضر کدام است؟

پاسخ به این سوال بستگی به بازار هدف داخلی یا صادراتی دارد. اما به طور کلی، فلفل دلمه‌ای رنگی، گوجه فرنگی‌های گیلاسی یا زیتونی، توت فرنگی و گل‌های شاخه بریده مثل رز هلندی در صدر لیست سودآورترین‌ها قرار دارند.

2. حداقل متراژ زمین برای اینکه احداث گلخانه توجیه اقتصادی داشته باشد چقدر است؟

اگرچه در متراژهای کوچک حتی ۵۰۰ متر هم می‌توان گلخانه ساخت، اما برای اینکه هزینه‌های سربار (مانند حقوق مهندس ناظر، انرژی، حمل‌ونقل و سیستم‌های گرمایشی) سرشکن شود و سود قابل توجهی حاصل گردد، معمولا احداث گلخانه در متراژهای بالای ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متر مربع توجیه اقتصادی قوی‌تری دارد.

۳. اصلی‌ترین تفاوت کشت گلخانه با سایر کشت ها در بحث امنیت سرمایه چیست؟

اصلی‌ترین تفاوت در ریسک‌پذیری است. در فضای باز، سرمایه شما زیر سقف آسمان و در معرض تگرگ، طوفان، سرمازدگی و خشکسالی است. یک شب سرما می‌تواند کل محصول یک سال را نابود کند. اما گلخانه مانند یک بیمه فیزیکی عمل می‌کند و امنیت سرمایه شما را تا حد بسیار زیادی (نزدیک به ۱۰۰٪) در برابر خطرات محیطی تضمین می‌کند.

۴. آیا کشت هیدروپونیک (آب‌کشت) نسبت به کشت خاکی در گلخانه سود بیشتری دارد

بله. با اینکه هزینه راه‌اندازی هیدروپونیک حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد بالاتر از کشت خاکی است، اما به دلیل حذف بیماری‌های خاکزی (نماتد و قارچ)، کاهش شدید مصرف آب و افزایش ۳۰ تا ۴۰ درصدی تناژ محصول، سود نهایی آن بسیار بیشتر است. در واقع هیدروپونیک پاسخ مدرن به این سوال است که کدام کشت بهتر است و سود بیشتری دارد.

۵. بازگشت سرمایه (ROI) در احداث گلخانه معمولا چقدر زمان می‌برد؟

این عدد به نوع سازه (ایرانی یا اسپانیایی)، نوع محصول و مدیریت شما بستگی دارد. اما در یک حالت استاندارد و با مدیریت صحیح، معمولا بین ۳ تا ۴ سال زمان می‌برد تا کل سرمایه اولیه بازگردد. پس از آن، گلخانه وارد فاز سوددهی خالص می‌شود که تا سال‌ها ادامه خواهد داشت.